Անտոնինա Մահարի. «Ես ամեն դեպքում կոփված եմ փոթորիկներում»

Չնայած սոցիալական շատ ծանր վիճակին` գրողի կինը որեւէ մեկից օգնություն չի խնդրում եւ չի հավատում, որ իրեն կօգնեն

«Ինձ վիրավորում է, երբ մարդիկ ասում են. «Մենք նրան հարգում ենք, որովհետեւ նա Մահարու կինն է»: Ինձ պետք չէ ոչ մեկի անունը, եթե ես ինքս ոչ մի բանի արժանի չեմ, եթե չկա այնպիսի բան, որի համար ինձ կարելի է հարգել: Ինձ դա վիրավորում է»,- «Հետքի» հետ զրույցում ասաց Գուրգեն Մահարու կինը` Անտոնինա Մահարին:

Ազգությամբ լիտվուհի տիկին Անտոնինան Գուրգեն Մահարու մասին «Իմ ոդիսականը», «Հուշեր», «Հուշեր եւ պատմվածքներ», «Հին ամրոցի գաղտնիքը» գրքերի հեղինակն է, Գրողների միության անդամ:

Նա հիմա էլ է ստեղծագործում: Անտոնինան միայնակ է ապրում Երեւանում: Նա ստանում է 10 հազար դրամ թոշակ, նույնքան նպաստ, քանի որ ընդգրկված է ամենաաղքատների ցուցակում, եւս 5 հազար դրամ` Գրողների միությունից (այդքան է ԳՄ-ն վճարում իր բոլոր անդամներին):

Ամբողջ ձմռանը տիկին Անտոնինան չի տաքացրել իր տունը եւ տանը ձմեռային շորերով է շրջում: «Ննջասենյակում տաքացուցիչ կա: Երբ գնում եմ ննջարան, մի քիչ միացնում եմ: Հոսանքը շատ թանկ արժե: Վճարել է պետք, Աստված իմ: Երբ ձմռանն այնտեղ միացնում եմ, 10 հազար եմ վճարում հոսանքի համար, իսկ ամռանը` փոքր-ինչ պակաս»,- ասաց նա:

Չնայած 25 հազար դրամ ամսական եկամտին` նա սկզբունքորեն որեւէ մեկին չի դիմել օգնության խնդրանքով: «Ես երբեք չեմ դիմել, երբեք չեմ խնդրել: Ինչ կա` կա: Ախր եթե դիմես էլ, ո՞վ ինձ կտա: Այստեղ ու՞մ դիմեմ, կա՞ մի մարդ, որին կարելի է դիմել: Եվ տեղացիներից ո՞վ ինձ կօգնի»,- ասաց Անտոնինա Մահարին:

Նա նշեց, որ Մահարին Հայաստանում բարեկամներ ունի, որոնց հետ ինքը մտերիմ է, սակայն նրանք եւս աղքատ են ու չեն կարող օգնել գրողի կնոջը:

«Վարդան Աճեմյանը հրաշալի մարդ էր, թատրոնի ռեժիսոր, մեծ անհատականություն: Նա մոտ բարեկամ էր Գուրգենին հայրական կողմից, անգամ նման էր Գուրգենին: Գուրգենից հետո նա մեր տան ընկերն էր, գալիս էր այստեղ, երբեմն ինձ օգնում էր: Ես նրա մասին գրում եմ: Այժմ նա չկա»,- ասաց Անտոնինա Մահարին:

Գուրգեն Մահարու մահից հետո Անտոնինան տան մի սենյակը թանգարանի է վերածել: Այստեղ ներկայացված են գրողի ու նրա հարազատների, ընկերների շատ լուսանկարներ, գրողի մասին հոդվածներ թերթերից, գրքեր: «Ես ուզում էի, որ նա կենդանի լիներ: Եվ ով գալիս էր, ասում էր` կարծես Գուրգենն այստեղ է, հիմա ներս կմտնի: Ընկերները շատ էին հիանում»,- ասաց Անտոնինան:

Նրա խոսքերով` թանգարան այցելել են շատ հայտնի մարդիկ եւ Հայաստանից, եւ արտասահմանից: Իսկ Հայաստանի պաշտոնյաներից, այդ թվում նաեւ Մշակույթի նախարարությունից որեւէ մեկը չի այցելել Մահարու տուն-թանգարան:

Նախկինում` մինչ ճգնաժամը, սփյուռքահայերը հաճախ էին այցելում տուն-թանգարան եւ օգնում գրողի կնոջը: «Արտասահմանից շատերն են գալիս, ովքեր սիրում են Գուրգեն Մահարուն: Երբեմն որեւէ մեկը 100 դոլար է թողնում: Ինձ համար դա շատ մեծ բան է: Միայն արտասահմանցիները, իսկ տեղացիները` ոչ մի կերպ»,- ասաց տիկին Մահարին` հավելելով, որ երբեմն իրեն վճարում են նաեւ իր գրքերի համար:

Նա նշեց, որ Գուրգեն Մահարին ինքն է խնդրել, որ կինը գրի իր կենսագրությունը. «Անտոնինա, դու միակ մարդն ես աշխարհում, ով գիտի ողջ ճշմարտությունն իմ մասին: Գրիր, ես ուզում եմ, որ բոլորն իմանան»,- ասել է գրողը:

Նրա կինը նշեց, որ 1972 թ. գրված, խորհրդային իշխանության օրոք գաղտնի պահված «Իմ ոդիսականը» գիրքը տպագրվել է միայն 2003 թ. ԳՄ նախագահի աջակցությամբ, թարգմանվել է անգլերեն: Գրողի մասին Անտոնինա Մահարու բոլոր գրքերը ռուսերեն են գրված: Այժմ անգլերեն է թարգմանվում «Հուշեր» գիրքը:

«Ես ամեն ինչ կորցրել էի` հայրենիքս, ծնողներիս, ամեն ինչ: Ես նրա մեջ եւ հայր էի փնտրում, եւ եղբայր, եւ լավ ընկեր: Այդ մարդու մեջ ամեն ինչ ուզում էի գտնել եւ գտա: Իսկ եթե միայն ամուսին լինի, դա շատ ձանձրալի եւ անհետաքրքիր կլինի: Պետք է ընկեր, մարդ լինի, հասկանա քեզ: Նա ինձ շատ բանաստեղծություններ, գրքեր է նվիրել եւ գրել ոչ թե «կնոջը», այլ «կյանքի վաստակավոր ընկերուհի Անտոնինային»»,- ասաց տիկին Մահարին:

Իրավաբանության ֆակուլտետի ուսանողուհի Անտոնինա Պովիլայտիտեն եւ Գուրգեն Աճեմյանը հանդիպել են Սիբիրում:

«Ես շատ երիտասարդ էի, երբ ձերբակալվեցի: Հետո բանտ: 10 տարին անցավ: Արդեն 29 տարեկան էի: Ինձ ձերբակալեցին նրա համար, որ անդամակցում էի «Անկախ Լիտվայի համար» ընդհատակյա ուսանողական կազմակերպությանը: Եվ ի՞նչ վատ բան կա դրանում, ուսանողներն անդամ էին, եւ մենք ուզում էինք անկախ Լիտվա, որովհետեւ Խորհրդային Միությունը մեզ ահաբեկում էր, նրանք ցանկանում էին վերացնել Մերձբալթիկան: Այնտեղ մի շատ փառահեղ հայ կար` նկարիչ Աշոտ Սանամյան: Նա «Անկախ Հայաստանի համար» ընդհատակյա կազմակերպությունից էր: Նա նույնպես նստել էր անգամ 20 տարի: Ես գրում եմ նրա մասին»,- ասաց Անտոնինա Մահարին:

Իսկ Գուրգեն Մահարին ձերբակալվել է մեղադրանքով, թե իբր «ահաբեկչական կազմակերպության անդամ է եւ ուզում է սպանել Բերիային»: Կնոջ խոսքերով` նա հրացան անգամ չէր կարողանում ձեռքում պահել:

«Երբ ծանոթացանք, նա խոզեր էր արածեցնում: Հետո նա շատ ծանր հիվանդացավ: Բժիշկներն ասացին. «Արդեն հույս չկա»: Նա պառկած էր արդեն անհույս հիվանդների հիվանդասենյակում: Եվ նա երկտող գրեց, որ ես գամ: Ես գնացի եւ ամենը, ինչ կարող էի, արեցի: Հիվանդանոցում ես խնամում էի նրան: Նա միշտ ասում էր. «Գոնե մի տարի քեզ հետ ապրեմ, գոնե մի տարի»: Ես էլ էի այդպես մտածում, բայց, այնուամենայնիվ, 16 տարի ապրեցինք: Նա ծեր չէր, երբ մահացավ»,- ասաց Անտոնինա Մահարին:

Անտոնինան Սիբիրում անցկացրել է 10, իսկ Գուրգեն Մահարին` 17 տարի: Նրանք միասին են ազատվել աքսորից, ամուսնացել Սիբիրում ու եկել Հայաստան:

Անտոնինա Մահարու խոսքերով` թեեւ ինքն ու գրողը իրար հետ միշտ խոսել են ոչ իրենց մայրենի լեզուներով, այլ ռուսերեն, բայց շատ լավ են հասկացել իրար: Տիկին Անտոնինան տիրապետում է նաեւ անգլերենի ու լեհերենի, իսկ հայերենը չափազանց բարդ լեզու է համարում:

«Ինձ հետ պահեցին հայերեն սովորելուց, ասացին. «Նույնիսկ բարձրագույն կրթություն ունեցող հայերը չեն կարող մաքուր խոսել ու ճիշտ գրել հայերեն»: Ես էլ մտածեցի` ուրեմն ինձ հաստատ չի հաջողվի հայերեն սովորել, ու կորցրի հույսս»,- ասաց նա:

Անտոնինա եւ Գուրգեն Մահարիները հաճախ էին ամռանն ու գարնանը Լիտվա գնում: Տիկին Անտոնինան դա իրենց կյանքի ամենաերջանիկ ժամանակն է համարում:

«Լիտվան նրան սիրում էր, գնահատում էր: Երբ նա գալիս էր, թերթերը գրում էին, որ «մեզ մոտ է եկել հայ հայտնի գրող Գուրգեն Մահարին: Նրա կինը լիտվացի է»: Ամեն ինչ հեքիաթային էր: Շատ հետաքրքիր էր: Մոսկովյան հյուրանոցներում էինք ապրում, ընկերներն էին հյուր գալիս, Վիլյամ Սարոյանն էր գալիս»,- ասաց տիկին Մահարին` հավելելով, որ իրենց տանը հաճախ էին հայտնի գրողներ հավաքվում:

Նա համարում է, որ չնայած տարբեր հիվանդություններին` Գուրգեն Մահարու մահվան պատճառը «Այրվող այգեստաններ» վեպն է եղել: Տիկին Անտոնինայի խոսքերով` Մահարին չափազանց ծանր է տարել վեպին ուղղված քննադատությունը:

«Ավելի վատ բան չկա, երբ գրողի ստեղծագործությունները, նրա գրքերը հողին են հավասարեցնում. դա կարծես քո երեխան լինի: Ես միակն էի նրա կողքին եւ քաջալերում էի նրան: Վերացնում էին «Այրվող այգեստանները», անգամ այրում էին: Այ, այստեղ ունեմ գիրքը, որը վառել են: Իսկ հիմա այնքան շատ սպեկուլյանտներ, բիզնեսմեններ են հայտնվել, որոնք որոշել են, որ այդ գրքի վրա կարելի է բիզնես անել` գրական բիզնես: Կան գրականության գործիչներ, եւ կան գրականության բիզնեսմեններ: Նրանք տպագրում են եւ փող ստանում»,- ասաց Անտոնինա Մահարին:

1990-ականների սկզբին` սոցիալական ծայրահեղ ծանր պայմանների պատճառով, նա ստիպված է եղել վաճառել իրենց տան գրքերը: Նրան վճարել են իր ունեցած անգլիական գրքերի համար, իսկ «Այրվող այգեստանների» ու «Ծաղկած փշալարերի» համար գրողի կինը ոչինչ չի ստացել:

«Շատ տարօրինակ է. երբ ես տարա «Այրվող այգեստանները», մտածում էի` այդ գրքի համար մեծ փողեր կստանամ: Այդ մարդը, ով ընդունում էր գրքերը, շուռ տվեց, նայեց (նրանք գրականություն լավ գիտեն), ասաց. «Եվ ի՞նչ, ժամանակին մարդը գրել է այդ գիրքը, բայց այսօր այն ոչ ոքի պետք չէ»:

Հետո ես սիբիրյան վիպակը` «Ծաղկած փշալարերը», որը մրցանակ ստացավ մահից հետո, տարա խանութ: Այնտեղ աղջիկն ասում է. «Մենք ունենք այդ գիրքը. այնտեղ` մյուս գրքերի հետ դրված է»: Եվ նույնպես չընդունեցին: Գուրգենի գրքերի համար ոչ մի կոպեկ չստացա»,- ասաց Անտոնինա Մահարին:

Նա Գուրգեն Մահարու ստեղծագործություններից ամենից շատ սիրում է «Մանկություն», «Պատանեկություն», «Երիտասարդության սեմին» եռերգությունը:

«Այնտեղ ամեն ինչ կգտնես: Այնտեղ ամեն ինչ Ցեղասպանության մասին է: Այդ գրքում ես ողջ հայկական ողբերգությունը տեսել եմ: Իսկ վերջին գրքում` «Այրվող այգեստաններում», Ցեղասպանություն չեմ տեսնում, այնտեղ քաղաքական ինտրիգներ են»,- ասաց նա:

Գուրգեն Մահարու հարազատներից ոմանք զոհվել են Ցեղասպանության ժամանակ:

Ապագա գրողը կորցրել է մորը, մանկատուն ընկել, իսկ հետո մորը գտել Թբիլիսիի հիվանդանոցներից մեկում աշխատելիս: Ծնունդով վանեցի Գուրգեն Մահարին հաճախ է կնոջը պատմել Արեւմտյան Հայաստանի ու Վանի մասին:

««Վայ, վայ, վայ, Անտոնինա, դու չգիտես` ինչպիսի ծաղիկներ, ինչպիսի մրգեր կան այնտեղ: Եթե ես Վան գնամ, ծառի տակ պառկեմ, միանգամից կառողջանամ» (նա շատ հիվանդ էր): Վան, Վան, Վան, ինչպե՜ս էր նա կարոտում: Հարազատ քաղաքը, ծննդավայրը ամենաթանկն է աշխարհում: Նրա համար դա ամենաթանկն էր: Նա այնպե՜ս էր երազում այնտեղ լինել: Պատմում էր, պատմում էր»,- ասաց Անտոնինան:

Երեք տարի առաջ մահացավ տիկին Անտոնինայի եւ Գուրգեն Մահարու որդին: Իսկ նրանց աղջիկը` Նազիկը, մահացել է կես տարեկանում` Սիբիրից Երեւան գալուց հետո: Տիկին Անտոնինան նշեց, որ առաջ հաճախ էր զբոսնում տղայի հետ, որի անունը նույնպես Գուրգեն էր: Անտոնինան հիմա էլ է հաճախ դուրս գալիս` եւ խանութներ է գնում, եւ զբոսնում է, երբեմն հեռուստացույց է դիտում, թերթ կարդում:

«Ես ամեն դեպքում կոփված եմ, կոփված փոթորիկներում: Շնորհակալություն ընկեր Ստալինին: Որպես զինվոր, որը կենդանի է դուրս գալիս ռազմաճակատից, ես նույնպես կենդանի եմ մնացել»,- ասաց Անտոնինա Մահարին:

Հ.Գ. Անտոնինա Մահարին կտրականապես հրաժարվեց լուսանկարվելուց, ասաց, որ կարեւորն իր անցյալն է, ոչ թե ներկան: Այս պատճառով հոդվածի հետ ներկայացված է գրողի կնոջ հին նկարը:

Սոնա Ավագյան
«Հետք»
15.03.2010