Պարույր Սևակը և Ղարաբաղը

Եթե երբևէ լինեք Արարատի մարզի Զանգակատուն գյուղում գտնվող Պարույր Սևակի տուն-թանգարանում, ապա այցելուների մատյանում, որտեղ բանաստեղծի հարյուրավոր երկրպագուներ իրենց ջերմ ու անկեղծ տպավորություններն են արձանագրել, կարող եք կարդալ մի գրառում, որն արվել է 1992 թվականի մայիսին` Շուշիի ազատագրումից հաշված օրեր անց: Այնտեղ գրված է. «Արցախի ազատագրագրման պայքարի սկիզբը գալիս է Սևակից: Հավերժ փառք իր գաղափարներին:

Արցախի ազատամարտիկներից,

22-ը մայիսի 1992 թ.»:

Սրանք սոսկ հավուր պատշաճի ասված խոսքեր չեն և ոչ էլ բանաստեղծի անուղղակի դերակատարությունը փաստող խոստովանություն: Որքան էլ մեծ լինի Սևակի գրչի ներգործությունը ազգային գիտակցության ձևավորման գործում, նրա անմիջական մասնակցությունը նույնպես եղել խիստ էական ու հետևողական: Եվ պատմությունն ու վկայությունները գալիս են ապացուցելու նաև այս ճշմարտությունը: Պարզապես տարիներ շարունակ այդ մասին բարձրաձայն խոսելու կամ գրելու հնարավորությունն է եղել սահմանափակ, և մարդիկ այսօր քիչ բան գիտեն այն մասին, թե ինչ է արել Պարույր Սևակը Ղարաբաղի համար և Ղարաբաղում: Իսկ նմանօրինակ փաստերը բավականին շատ են: Մենք կպատմենք դրանցից ընդամենը մի քանիսը, բայց նույնիսկ այս սեղմ շարադրանքը բավարար է պատկերացում կազմելու բանաստեղծի համարձակ գործունեության մասին:

Քաջ հայտնի է, որ 1966 թվականին մի խումբ հայ մտավորականներ նամակ հղեցին Խորհրդային Միության ղեկավարությանը` Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին վերամիավորելու առաջարկով: Ահա այդ պատմական նամակն ամբողջությամբ.

«ԽՄԿԿ ԿԵՆՏԿՈՄԻ ԳԼԽԱՎՈՐ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Լ.ԲՐԵԺՆԵՎԻՆ, 

ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՄԿՈՒՍՆԵՐԻ 

ԿԵՆՏԿՈՄՆԵՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐՆԵՐ 

Վ.ԱԽՈՒՆԴՈՎԻՆ ԵՎ Ա.ՔՈՉԻՆՅԱՆԻՆ

Օգոստոս, 1966թ. Երևան

Լեռնային Ղարաբաղի ազգակիցներին Հայկական ԽՍՀ կազմում մեզ հետ ուս ուսի մեր միալեզու ազգային մշակույթը, գիտությունն ու տնտեսական կյանքը զարգացնել տեսնելու հայ ժողովրդի նվիրական, խոր ու անկեղծ երազանքը լիովին համընկնում է լենինյան մեծ սկզբունքների հետ։

Ղարաբաղը Հայաստան է տարածքով և ազգային կազմով, Հայաստան է կենսաձևով, հոգևոր կերտվածքով և կենցաղով։ Ղարաբաղի պատմությունը Հայաստանի պատմությունն է. հայկական է Ղարաբաղի լեզուն, արվեստը և գրականությունը։ Եվ քանի որ գոյություն ունի Հայկական ԽՍՀ, նպատակահարմար չէ նրա անբաժանելի մասը արհեստականորեն կտրել Խորհրդային Հայաստանից։

Հավատում ենք, որ դուք կդառնաք այս հարցի լուծման նախաձեռնողները։

Մենք համոզված ենք, որ այս հարցի լուծումը էլ ավելի կամրապնդի մեր ժողովուրդների համագործակցությունը, իսկ սահմանների անհրաժեշտ ճշտումը մեկ անգամ ևս կապացուցի մեր ժողովուրդների եղբայրությունը և կապիտալիստական աշխարհին ցույց կտա, որ սոցիալիզմի երկնակամարի տակ իշխում է փոխըմբռնման ոգին, որ ազգամիջյան բոլոր հարցերը վճռում են կոմունիստական բարձր գիտակցականությամբ։ Մենք երկյուղածությամբ ենք փայփայում մեր լինելիության հիմքերի հիմքը՝ մեր բարեկամությունը։ Մեր երկու ժողովուրդները հոգեբանորեն վաղուց են հասունացել հարցի նման լուծման համար։ Դեռ ավելին, մենք վստահ ենք, որ յուրաքանչյուր ադրբեջանցի հոգու խորքում համոզված է հայ եղբայրների պահանջների արդարացիության մեջ։ Մեր երկու ժողովուրդները հոգեբանորեն պատրաստ են հարցի նման լուծմանը, քանի որ խորհրդային կարգերի 50 տարիների ընթացքում մենք դաստիարակվել ենք ինտերնացիոնալիզմի ոգով, եղբայրության ոգով։ Մենք արմատախիլ ենք արել ազգամիջյան հակակրանքներն ու նախախորհրդային շրջանի բացասական տրամադրությունները և նման հարցերի վճռման ժամանակ պետք է հենվենք ոչ թե ինչ-որ մտացածին տարաձայնությունների, այլ մեր կոմունիստական փոխըմբռնման և անկեղծ համագործակցության վրա։

Մենք առավել քան համոզված ենք, որ այս հարցի լուծումը վստահելի ձեռքերում է, և խիստ ցանկալի կլինի, որ այն համընկներ Հայաստանում խորհրդային իշխանության կարգերի հաստատման տարելիցին»։ 
(ՀԱԱ, Ֆ.1, ց. 46, գ. 65(բ), թ.1, 2)։

Իսկ թե ինչպես ծնվեց ու կյանքի կոչվեց այդ նախաձեռնությունը, սա արդեն միանգամայն այլ պատմություն է, և պատմությունն այն մասին, թե հիշյալ նամակը ստորագրելուց զատ Սևակն ինչ առնչություն է ունեցել դրա նախաձեռնմանը:

Ճանաչված նկարիչ Սարգիս Մուրադյանի հետ մեր հանդիպումը կայացավ նրա մահից մի քանի ամիս առաջ: Զրույցի ժամանակ խնդրեցի պատմել նաև այդ տարիների մասին: Եվ այսօր ձայնագրված ժամավենի վրա մնացել են նկարչի հուշերը, որոնց սղագրության մի հատվածը ներկայացնում ենք ստորև.

«… Ղարաբաղի հարցով հայտնի նամակը մեր տանն ենք գրել: Երբ 1966-ին Ղարաբաղի խնդիրը մեջտեղ եկավ, Կենտկոմի քարտուղար Ռոբերտ Խաչատրյանը մեզ կանչեց իր տուն: Նրա կինը Պարույրի հետ էր սովորել: Մեզ հավատացրեց, թե իբր Կենտկոմում նա է այդ գործը գլխավորում: Հետո իմացանք, որ դա բոլորովին էլ այդպես չէր: Իրականում Կենտկոմից նախաձեռնությունը խրախուսում էին Քոչինյանն ու Տեր-Ղազարյանցը: Նիկոլայ Ենիկոլոպով կար՝ Ենիկոլոպյան, ակադեմիկոս, քիմիկոս: Ստեփանակերտցի էր: Ես Մոսկվայից ծանոթ էի նրա հետ: Սա եկավ Երևան, երբ արդեն լուր էր տարածվել, թե իբր Ղարաբաղը հանձնելու են Հայաստանին: Խոսում էին, թե Բրեժնևն ասել է, որ անարդարություն է եղել և Քոչինյանին հանձնարարել էր գործերը պատրաստել Քաղբյուրոյի քննարկմանը ներկայացնելու համար: Ենիկոլոպովին ես ծանոթացրեցի Պարույրի ու Վարագ Առաքելյանի հետ: Նա ասաց, որ ինքն էլ է ցանկանում մեզ օգնել, քանի որ ինքն էլ ղարաբաղցի էր, և Մոսկվայից խորհուրդ են տվել հայերին ակնարկել, թե որքան հնարավոր է թող շատ նամակներ ուղարկեն Կրեմլ: Մինչ այդ մենք մի քանի անգամ հավաքվել էինք գրականագետ Սողոմոն Սողոմոնյանի տանը, որտեղ գալիս էին նաև ՀԿԿ Կենտկոմի երկրորդ քարըուղար Տեր-Ղազարյանցը և գեներալ Սարգիս Մարտիրոսյանը: Քննարկում էինք մեր հետագա քայլերը: Որոշեցինք, որ ես, Պարույրը և Սողոմոնյանը պիտի գնանք Ղարաբաղ: Սողոմոնյանը նոր «Վոլգա» մեքենա ուներ: Ես ղեկին նստեցի ու առանց կանգառի քշեցինք մինչև Ստեփանակերտ: Մինչ այդ եղանք Գետաշենում: Ստեփանակերտում հանդիպեցինք պատմաբան, գրող Բագրատ Ուլուբաբյանին: Հետո սկսեցինք շրջել գյուղերով: Մտնում էինք տները, խնդրում էինք կանչել համագյուղացիներին ու բացատրում էինք, որ եթե ուզում եք Ղարաբաղն անջատել, պիտի ձեր բողոք-նամակը գրեք Մոսկվա: Ասացինք նաև, որ նամակները կուղարկեք Երևան՝ այսինչ հասցեով: Ու սկսեց նամակների հոսքը: Յուրաքանչյուր 4-5 օրը մեկ հավաքվում էինք Սողոմոնի մոտ: Տեր-Ղազարյանցը մի մարդ էր գտել, որը Կենտկոմում քարտուղար էր և շաբաթը երկու անգամ հավաքված նամակնեըը տրցակներով տանում ու նետում էր Կրեմլի փոստարկը: Մեր հաշվարկներով, մոտ 10 հազար նամակ ուղարկեցինք: 

Դրանից հետո տեղեկություն ստացվեց, որ գումարվելու է Քաղբյուրոյի նիստ, որին հրավիրվելու են ոչ միայն Հայաստանի ու Ադրբեջանի, այլ նաև Վրաստանի առաջին քարտուղարը: Երեքի համաձայնությունն էր պետք: Տեր-Ղազարյանցից իմացանք, որ Վրաստանի Կենտկոմի երկրորդ քարտուղարը ՀԽՍՀ Մինիստրների Խորհրդի նախագահ Բադալ Մուրադյանի հետ պիտի հանդիպեր սահմանագլխին: Այնտեղ պիտի գային նաև Ղարաբաղի ղեկավարությունից: Սևակն այդ մասին իմանալուն պես ինձ ասաց. «Արի գնանք Բադալի մոտ»: Գիշերվա հավանաբար ժամը 1-ն էր: Նախ գնացինք նրանց տուն: Ներքևում հերթապահող միլիցիոներն ասաց, որ Բ. Մուրադյանը տանը չի: Պարույրին ճանաչելուն պես մեզ թույլ տվեցին վերև բարձրանալ: Տանը Բադալի կինն էր: Նա զանգահարեց աշխատավայր և մեզ ասաց, որ ամուսինը դեռ այնտեղ է: Մենք գնացինք կառավարության շենք: Ոչ ոք չկար: Մինիստրների խորհրդում միայն նա էր. մենակ նստած աշխատում էր: Պատմեցինք մեր իմացածը: Նա արդեն նախապես այդ բոլորը գիտեր: Մեզ ասաց, որ այդ հանդիպումն իսկապես կայանալու է: Տաքացած Պարույրը նրան ասաց.

- Բադալ, որ էս գործը ձախողել եք, կգամ, ձեր բոլոր պատուհանները կկոտրեմ…

Բաժանվեցինք շատ բարձր տրամադրությամբ:

Ասեմ, որ մինչ այդ հանդիպել էինք նաև Անտոն Քոչինյանի հետ: Երբ նամակներն արդեն ուղարկել էինք, մեկ այլ նամակի տեքստ էլ կար, որ հանձնում էինք անվանի մարդկանց` ստորագրելու: Նրանց մի մասը ստորագրեց, մյուսները հրաժարվեցին: Վախենում էին: Ես սովորաբար նրանց անունները չեմ տալիս, քանի որ ըստ էության լավ մարդիկ էին, պարզապես վախենում էին: Մեր այդ նամակն ուղարկելուց հետո Քոչինյանը մեզ՝ մոտ 10-12 հոգու կանչեց իր մոտ, գնացինք Սևակի հետ: Երկար զրուցում էինք…»:

1960-ականների կեսերին այն, ինչ անում և պահանջում էին Սևակն ու նրա համախոհները, խելահեղությանը հավասրազոր արարք էր: Սակայն եթե նույնիսկ նրանք գիտակցում կամ չէին գիտակցում իրենց քայլերի համարձակության աստիճանն ու ու հետևանքների լրջության չափը, այդ հանգամանքը դարձյալ արգելք չէր լինելու նպատակների այն ճանապարհին, որ նրանք էին տեսնում:

Նույն օրերի մասին թեև հպանցիկ, բայց հիշողությունների բեկորներ են պահպանվել նաև այլ աղբյուրներում: Դրանցից հատկանշական են Վարագ Առաքելյանի գրառումները` իբրև վկայություն Սևակի քաղաքացիական կեցվածքի, ստանձնած առաքելությունը մինչև վերջ հասցնելու համառ հետևողականության մասին:

«Պարույր Սևակը ստորագրությունների հավաքման ամենաեռանդուն մասնակիցներից էր,- պատմում է Վ. Առաքելյանը:- Հիշում եմ, իմ աշխատասենյակն էին գալիս մարդիկ այս կամ այն բողոք-դիմում նամակները ստորագրելու: Պարույրը ժամերով ոտքի վրա էր, չէր նստում, բացատրում էր նամակների բովանդակությունը, ստորագրողներին գրիչ էր տալիս, ընդունում էր մարդկանց ու ճանապարհ դնում: Ինչ լրջություն էր հաղորդում մեր գործունեությանը, ինչքան էր նվիրված ժողովրդի գործին, որքան էր գաղափարապաշտ ու հավատավոր: Նա հատուկ առաքելությամբ Սարգիս Մուրադյանի հետ մեկնեց Ղարաբաղ, այնտեղի հայ բնակչությանը կազմակերպելու համար: Նա Մոսկվայում հանդիպումներ ունեցավ դիվանագետ Համո Հարությունյանի հետ, որը մեզնից պահանջում էր անդադրում բողոք-դիմումներ գրել առանց հուսահատվելու, առանց լքվելու, և մենք գրում էինք, և Պարույրը մեզ հետ էր միշտ, առաջին շարքերում:

Պարույրը ոչ մի անգամ չգանգատվեց, չդժգոհեց, թե ինչու՞ ենք իրեն էս տեսակ գործերի խառնում, չէ՞ որ ինքը բանաստեղծ է, և մենք ինչու՞ իրեն չեն խնայում: Ընդհակառակը՝ մի սրբազան գիշեր, և դա 1965 թ. ապրիլի 25-ն էր, մենք միասին հանդիսավոր երդում տվեցինք մեր կյանքով ու արյունով ծառայելու և պայքարելու հայության ազատության համար, անկախության համար…»:

Բագրատ Ուլուբաբյանի հրապարակումներում ևս կա մի կարճ դրվագ, որը ոչ միայն հաստատում է Սևակի ղարաբաղյան ուղևորության փաստը, այլև վկայում այն հուզականությունը, որով ուղեկցվում էր նրա ամեն մի քայլը. «…Հաջորդ օրն էլ եկան Պարույր Սևակն ու Սարգիս Մուրադյանը: Նրանց ևս ուղարկեցի Թարթառի ձոր: Թարթառի ձորում Պարույրը գինով էր և հաճարի ծառի տակից մի բուռ հող էր առել, երեսին էր քսում.

- Չմեռնենք, մինչև այն օրվան արժանանանք…»:

Իբրև հերթական արժանահավատ վկայագիր կարող է ծառայել նաև բանաստեղծ Աբրահամ Բախշունու հուշագրությունում տեղ գտած մի փոքրիկ պարբերություն, որտեղ հեղինակը գրում է. «…Պարույր Սևակի հետ մեր մտերմությունը սկսվեց այն օրվանից, երբ նա Սողոմոն Սողոմոնյանի և Սարգիս Մուրադյանի հետ միասին եղան Խանլարում՝ իմ տանը»: Այդ առթիվ գրականագետ Սեյրան Գրիգորյանն իրավացիորեն նկատել է. «…Բախշունու վկայած այցը (որ ամենայն հավանականությամբ վերաբերում է 1966-ին), կարծում ենք, Պարույր Սևակի ղարաբաղյան առաքելության մի կարևոր մասն է: Այս փաստի առկայությամբ ավելի շոշափելի են դառնում բանաստեղծի ծավալած ազգային-քաղաքական գործունեության մասին մեր պատկերացումները…»:

Այն տարիներին այս պատմությունները բերնեբերան էին անցնում` գունազարդումներով, չափազանցություններով, երբեմն էլ նաև մեղմ, բարի հումորով, որ միայն սիրուց ու հարգանքից էր ծնվում` շաղախված ընկերական անկեղծ զգացումներով: Հենց այդպիսին է պետք համարել Հրանտ Մաթևոսյանի մի պատմությունը, որ տարիներ առաջ նա զրույնցներից մեկի ժամանակ հիշել ու փոխանեցել է մտերիմներին: Ահա մի հատված դրա սղագրությունից.

«…Սևակը, Սիրավը (նկատի ունի Հայաստանի վաստակավոր նկարիչ Հենրիկ Սիրավյանին- Հ. Չ.) ու էլի մեկը, քեֆները հազար է ու մի նկարչի մեքենայով գնում են Ղարաբաղը գրավելու։ 68 կամ 70 թիվն է, որ Տեղ գյուղ են հասնում և ուր որ է Ղարաբաղը պիտի գրավեն, գինին թողնում է։ Կանգ են առնում գյուղամիջում։ Գյուղացիներից մեկը՝ Սևակին ճանաչելով, տուն է հրավիրում, ոչխար են մորթում («ոչխա՜ր ենք մորթել, ոչխա՜ր»)։ Տղերքը նորից գինի են խմում և ոգիներն էլ նորից անկոտրում է, մարտական են երգում։ Ուտում են, խմում ու երգում։ Ու մեկ էլ տանտերը տեսնում է, որ սեղանը դատարկ է։ Մորթած խոյն է հիշում՝ ցլիկի չափ, սեղանին է նայում ու գոռում է, թե՝ այ կնիկ, կարտոլ էփի, կարտոլ, սրանց հախից կարտոլը կգա, սրանք Ղարաբաղը գրավողը չեն»։

Կատակը` կատակ, սակայն իրենց ձեռնարկի ճակատագիրը, Ղարաբաղի ապագայի մասին մտահոգությունները մշտապես ուղեկցում էին Սևակին: Արագ ոգևորվելու և նույնքան էլ հեշտությամբ ծանր ապրումների մեջ ընկնելու բանաստեղծի էությունը անհնար էր դարձնում կացության տարուբերումները շրջանցելու հավանականությունը: Իսկ դրանք իրենց կնիքն էին թողնում նրա առօրյայի, խոհերի, հոգսերի ու ծրագրերի վրա: Այս հակասական տրամադրությունների, մեկը մյուսին հաջորդող հույսերի և հուսահատության ժամերի մասին հետագայում իր դիտարկումներն է թղթին հանձնել Պարույր Սևակի մտերիմներից Վարազդատ Գրիգորյանը:

«Իր որջ գիտակցական կյանքում.- գրում է Վ. Գրիգորյանը,- Պարույր Սևակը երբեք մտահան չարեց արցախյան հարցը: Վերջինս նրա համար եղավ ու մինչև վերջ էլ մնաց որպես արյունոտ մի վերք:

Մի անգամ ես նրա հյուրն էի իր երևանյան բնակարանում: Այն ժամանակներն էին, երբ Հայկոմկուսի Կենտկոմն ու հանրապետության կառավարությունը համատեղ որոշում էին կայացրել ու այն ուղարկել էին Մոսկվա՝ Արցախի հարցին դրական լուծում տալու խնդրանքով: Պարույրի տրամադրությունից կարելի էր կռահել, որ նա առանձնակի ակնկալիքներ չուներ:

- Ես համոզված եմ, – մտահոգ ասաց նա,- որ այս անգամ էլ մեզ խաբում են, և Արցախն էլի թողնելու են Ադրբեջանի կազմում: Բայց ափսոս, շատ ափսոս, մեր այդ սքանչելի երկրամասն ու նրա հերոսական ժողովուրդը: Դեռևս ցարի օրոք նրա լավագույն զավակները լայն ճանաչում են վայելել ու միշտ էլ բարձր պատվի ու պարգևների արժանացել: Եվ այդպիսիների թիվը հարյուրների է հասնում: Իսկ հիմա՝ մեր օրերում նրանց անունները կարծես թե մոռացվում են: Ու հավատացնում եմ, եթե մեր երկրում մթնոլորտն այսպես շարունակվի, ապա հեռու չէ այն պահը, երբ Արցախի շատ ու շատ նվիրական զավակների անուններ էլ մոռացության մշուշով կպատվեն:

Հետո, փոքր-ինչ ընդմիջում տալով, շարունակեց.

- Քսանական թվականների ընդգծված հակահայկական ու թուրքամետ կառավարական որոշումների պատճառով արցախահայությունը շատ անլուր տառապանքներ ու հալածանքներ կրեց: Արգելվեց անգամ դպրոցներում իր ժողովրդի պատմությունը սովորել: Չգիտեմ ով՝ ինչպես, բայց ես այս հոգեմաշ ցավերից ոչ մի վայրկյան հանգիստ չունեմ: Ինձ, օրինակ, շատ մեծ ցավ է պատճառում, որ մեր օրերում, մեր իսկ աչքի առաջ թուրքերն անամոթաբար աղավաղում են մեր պատմությունը…

Այդ այն օրերն էին, երբ, ինչպես Պարույրը նկատեց, բունիաթովները, աղաևները և էլի շատ ուրիշ վայ- գիտնականներ եռանդուն ջանքեր էին թափում հայ ժողովրդի պատմությունը կեղծելու ու աղավաղելու ասպարեզում: Իր դոկտորական թեզում Աղաևը զառանցում էր, թե փոքր ազգերը շուտ թե ուշ պետք է ձուլվեն մեծ ազգերի մեջ և աստիճանաբար վերանան պատմության թատերաբեմից, որ հայերն ու վրացիները, որպես փոքր ժողովուրդներ, պետք է ներառվեն ադրբեջանական ազգի մեջ, և այսպիսով Անդրկովկասը կվերածվի մի մեծ ու ամբողջական ադրբեջանական երկրամասի: Եվ իր համարձակ խառնվածքին հավատարիմ՝ Սևակը որոշեց հանդես գալ այդ ստոր նկրտումների դեմ ու վճռական ճակատամարտ տալ: Նա ռուսերեն լեզվով մի ծավալուն ու ջախջախիչ հոդված տպագրեց «Պատմաբանասիրական հանդեսում», որտեղ հիմնովին ապացուցեց ադրբեջանցի պատմաբանների տեսակետների սնանկությունը ու հակամարդկային էությունը…»:

Թե ինչ ավարտ ունեցավ Ղարաբաղը Հայաստանին վերամիավորելու այն տարիների աննախադեպ ձեռնարկը, հանրահայտ փաստ է: Սակայն ցավալի վերջաբանը ոչ միայն չկոտրեց նրանց կամքը, ովքեր կանգնած էին այդ փորձի ակունքներում, այլև բազմապատկեց համակիրների թիվը, լրացուցիչ խթան տվեց պատմության փակ էջերին ծանոթանալու, Արցախի հարցը նոր հանգամանքների և իրավիճակների լույսի տակ քննելու համար: Իսկ Սևակը մինչև իր ողբերգական մահը եղավ ու մնաց դրա երդվյալ ջատագովը թե իր գրչով, թե իր ապրած օրերի արժանապատվությամբ:

Բայց Սևակի ու Ղարաբաղի մասին մեր պատմությունն այսքանով չի սահմանափակվում: Բանն այն է, որ կա բանաստեղծի` Արցախ կատարած մի ուղևորություն ևս, որի մասին առ այսօր քիչ բան էր հայտնի, եթե չասենք` գրեթե ոչինչ հայտնի չէր: Սևակն ինքն էլ այդ մասին չի թողել որևէ հիշատակություն կամ գրառում: Թե ինչն է եղել նման լռության պատճառը, դժվար է ասել: Սակայն, բարեբախտաբար, այդ արժանահիշատակ օրերի տպավորությունները թարմ ու անխաթար են մնացել նրանց հուշերում, ովքեր բախտ էին ունեցել այն ժամանակ ընկերակցել բանաստեղծին: Դրանց թվում էր նաև աշխարհագրության մասնագետ, Երևան քաղաքի բնակչուհի Մելանիա Հովակիմյանը: Պատահական հանդիպումը հնարավորություն ընձեռնեց ոչ միայն իմանալու մանրամասները, այլև ձայնագրելու Տիկին Մելանիայի պատմությունը: Ներկայացնում են դա աննշան կրաճառումներով ու շտկումներով.

«… 1966 թ. ապրիլի 17-ին մենք՝ պետհամալսարանի աշխարհագրության ֆակուլտետի ուսանողներս, ամբողջ կուրսով Երևանից մեկնում էինք Եղեգնաձոր, որպեսզի այնտեղից անցնենք Զանգեզուր ու Ղարաբաղ: Մենք դեռ չգիտեինք, որ պիտի ճանապարհին մտնենք Սևակենց տուն: Դասախոսներից մեզ հետ էին աշխարհագրագետ Թաթիկ Հակոբյանը, աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր Գրիգոր Ավագյանը, բարձր կուրսերից Վազգեն Ղազարյանը (նրան Սևուկ էին ասում), Մարիետա անունով մի աղջիկ և էլի մի քանի ուսանողներ: «Պազիկ» տիպի մի ավտոբուս էինք վերցրել: Երբ հասանք Չանախչի (մեր կուրսում էլ չանախչեցի մեկը կար), Ավագյանն ու Հակոբյանը, ովքեր Սևակին անձամբ ճանաչում էին, առաջարկեցին Պարույրին հյուր գնալ: Բոլորս շատ ուրախացանք: Երբ հասանք տան մուտքի մոտ, պարզվեց, որ Սևակը վատառողջ էր, պառկած էր երկրորդ հարկում՝ ձախ թևի վրա գտնվող իր աշխատասենյակում, որտեղ մի գրասեղան էր դրված ու թախտը: Երբ նա հայտնվեց աստիճանների վրա, առաջին րոպեների մեր զգացողությունը խորը հիասթափությունն էր: Սակայն տասը րոպե անց նա մեզ համար աշխարհի ամենագեղեցիկ տղամարդն էր: Սկսեց մեզ հետ զրուցել այնպես, ասես հարյուր տարվա ծանոթներ էինք: Նստեցինք առաջին հարկում, որտեղ կախված էին Անդրանիկ Զորավարի ու Սերոբի մեծադիր նկարները, սեղանին կարմիր մեխակներ էին դրված: Տանը միայն Սևակի ծնողներն էին: Այդ ընթացքում նաև քույրը եկավ, որպեսզի օգնի: Համակուրսեցիներս, որոնք 1965-ի իրադարձությունների ակտիվ մասնակիցներն էին եղել, սկսեցին «Զարթիր, լաո», «Մշեցու երգը», ուրիշ հայրենասիրական երգեր երգել: Սևակն ասաց. « Սրանք էլ ինձ պես շաշ երեխեք են»: Երգեցինք, հյուրասիրվեցինք, տան աստիճանների մոտ լուսանկարվեցինք ու դուրս եկանք մայրուղի: Այնտեղ սկսեցին նվագել ու պարել: Սևակն էլ թաշկինակը հանեց ու միացավ պարողներին: Այդ ինչ հրաշալի ու զարմանալի պար էր: Այնպես էր պարում, կարծես պարի դպրոց էր հաճախել: Հովազի պես ծառս էր լինում: Այդ պահին մերոնցից ինչ-որ մեկն առաջարկեց նրան ընկերանալ մեզ: Սկզբում ասաց, որ հիվանդ է, բայց շատ արագ միտքը փոխեց, խնդրեց սպասել, մինչև ինքը կմտներ տուն` իրերը վերցնելու: Ետ եկավ՝ ձեռքին կրեմագույն մի վերարկու ու մի փոքրիկ ճամպրուկ (այդպիսի ճամպրուկներով այն ժամանակ ուսանողները բաղնիք էին գնում): Նրան ընկերակցելը մեզ համար երջանկություն էր: Տեղ զբաղեցրեց ավտոբուսի առաջամասում, այնտեղ, որտեղ սովորաբար տոմսավաճառն է նստում: Ճանապարհը երկար էր: Որպեսզի վարորդը չննջեր, մենք անվերջ կատակում էինք, Սևակն էլ մեզ հետ: Իրեն այնպես էր պահում, ասես մեզնից մեկը լիներ: Նույնիսկ երբ զվարճանալու համար հացի խմորից փոքրիկ գնդիկներ էինք շինում ու նետում, Սևակն ասում էր. «Իմ բերանը ձերնից մեծ է, այս կողմը նետեք»:

Առաջին օրը մնացինք Եղեգնաձորում: Երբ տեղավորվեցինք հյուրանոցում, Սևակն ասաց.

- Եկեք գնանք կինո:

Մտանք տեղի կինոսրահը, պատրաստվում ենք դիտումին: Ու հանկարծ ժողովուրդը ճանաչեց բանաստեղծին: Ֆիլմի ցուցադրումը հետաձգեցին: Կինոդիտումը վերածվեց հանդիպման Պարույր Սևակի հետ: Բեմի վրա սեղան դրեցին, նրան հրավիրեցին բեմ: Բայց Սևակն իր հետ նաև Թաթիկ Հակոբյանին բարձրացրեց ու նրան ներկայացրեց հավաքվածներին: Ելույթ ունեցավ: Հետո մարդիկ սկսեցին հարցել տալ: Ընդ որում, հարցնում էին ոչ միայն գրականությունից, այլև հողից, գյուղացու հոգսերից:

Հանդիպումից հետո խմբով գնացինք Գլաձոր: Լուսանկարվեցինք այնտեղ: Հիշում եմ, որ Սևակը խաչակնքում էր, մի բան, որ մեզ համար այն ժամանակ անսովոր էր:

Հաջորդ օրը ճանապարհը շարունակեցինք: Երբ հասանք Սիսիանի լեռնանցք, մեքենան խրվեց ցեխերի մեջ: Մեկ էլ այն տեսանք՝ Սևակը հանել է կոշիկներն ու ոտաբոբիկ ավտոբուսն է հրում: Խնդրեցինք՝ ընկեր Սևակ, թույլ տվեք մենք ինքներս: Չհանաձայնվեց: Մինչ կհրեին, մեր աղջիկները դուրս էին եկել մեքենայից ու նստել էին ճամփեզրի քարերին: Սևակը կատակով դիմեց նրանցից մեկին.

- Սիլվա, քարերին մի նստիր: Կսառես, հետո երեխա չես ունենա…

Ճանապարհին մի տեղ, որտեղ կանգնել էինք ծաղիկներ հավաքելու, ես մի ծաղկեփունջ բերեցի, պարզեցի նրան ու ասացի.

- Ընկեր Սևակ, հապա հոտ քաշեք, շատ լավն է:

- Մելանիա ջան,-ասաց նա,- ճիշտն ասեմ, ես համի ու հոտի զգացողություն չունեմ:

Հետո պատմեց, որ պատերազմի տարիներին գրիպի ծանր հիվանդություն է տարել, որից հետո զրկվել է այդ զգացողություններից:

Այդ օրը մնացինք Սիսիանում, ինչ-որ գիշերօթիկ դպրոցի հանրակացարանում, առաջին հարկում: Սևակին առանձին սենյակ տվեցին: Երբ նրան այցի գնացինք` ասաց.

- Էրեխեք, այսօր իմ տղայի՝ Կորյունի ծննդյան օրն է: Երեք տարեկան դարձավ:

Կոնֆետ էր գնել: Շամպայն բացեց, մեզ հյուրասիրեց: Արտասանեց: Հրաշալի պատմություն գիտեր: Եթե մեծ բանաստեղծ չլիներ, ապա հաստատ կարող էր մեծ գիտնական, պատմաբան լինել:

Որոշեցինք գնալ Սատանի կամուրջը: Միս, օղի ու գարեջուր գնեց: Երբ տեղ հասանք, տեսանք, որ այնտեղի տաք ջրերի ավազանում թուրքի կանայք էին լողանում: Պիտի սպասեինք: Սևակը խիստ վրդովվել էր: Ասաց.

- Տեսեք, մենք մեր հողի վրա ենք, բայց պիտի սպասենք, մինչև նրանք կվերջացնեն, նոր միայն մեր հերթը կգա:

Կրակ վառեցինք: Խորոված եփեցինք: Վազգենը «Անլռելիից» հատվածներ արտասանեց, հետո Սևակը կարդաց իր գործերից: Եվ այնտեղից շարժվեցինք դեպի Գորիս:

Այդ օրերին Տիգրան Պետրոսյան- Բոտվիննիկ շախմատային մրցախաղն էր: Հյուրանոցի մոտ կախված էր մեծ խաղատախտակը: Մարդիկ քննարկում էին: Սևակն էլ էր շատ հետաքրքրված: Գրախանութ գնացինք: Որտեղ մարդիկ նրան տեսնում էին, ամենուր հրավիրում էին հանդիպման, ինքնագիր էին խնդրում: Գորիսի շուկայից Քարահունջի օղի էր գնել: Բերեց, ասաց.

- Առյուծի կաթ եմ գնել:

Շշերը դասավորեց իր ճամպրուկում: Շատ չանցած մենք սկսեցինք թղթախաղով զբաղվել, և Սևակի ճամպրուկը մեզ սեղան էր ծառայում: Հանկարծ զգացինք, որ օղին հոսում է: Բացեցինք: Թափվել էր: Ճամպրուկի ներսում 96-թերթանոց մի տետր կար, որի մեջ Սևակի անտիպ բանաստեղծություններն էին: Օղին լցվել էր տետրի վրա: Մի քանի էջեր պարզապես ջնջվել էին: Մենք քարացանք: Շատ վատ էինք զգում: Սևակը նայեց, հետո ասաց.

- Ճիշտն ասաց, անգիր չեմ հիշում: Բայց դուք մի տխրեք: Ոչինչ, կվերականգնեմ:

Որոշեցինք գնալ Տեթևի վանք: Մի բեռնատար մեքենա վարձեցինք, վարորդն էր՝ հարբած: Այն ժամանակ վանք տանող ճանապարհը շատ դժվարամատչելի էր: Ճանապարհին կեսկատակ-կեսլուրջ ասում էինք. «Ընկեր Սևակ, դուք մեքենայի խորքը գնացեք, որ վթարի դեպքում Ձեզ բան չպատահի»: Ասաց. «Ես՝ հեչ: Թող աղջիկներն այն կողմը գնան: Նրանցից ամեն մեկը մեր ժողովրդին մի-մի զավակ է պարգևելու»:

Վանքում մեզ պատմում էր, թե ինչպես է կառուցվել ու ավերվել համալիրը: Տարածքից մի փոքրիկ քարի կտոր վերցրեց իր հետ` իբրև մասունք:

Ղարաբաղ մեկնեցինք Լաչինի ճանապարհով: Մի տեղ մեքենան փչացավ: Մինչ կարգի կգցեին, իր նախաձեռնությամբ բանջար հավաքեցինք, ուտելիք պատրաստեցինք:

Նախ հասանք Շուշի: Ղազանչեցոց եկեղեցի գնացինք: Դռները փակ էին: Ներսում պահեստ էր: Սևակը ծունկի իջավ: Խաչակնքեց, համբուրեց քարերը: Հետո մի փոքրիկ քար վերցրեց ու մեզ դառնալով ասաց.

- Էրեխեք ջան, հիշեք, այս քարը ես ետ եմ բերելու, դնելու եմ իր տեղը, երբ Ղարաբաղն ազատագրված կլինի…

Օրը մթնում էր: Թեթև անձրև էր գալիս: Իջանք Ստեփանակերտ: Գնացինք քաղաքի հյուրանոցը: Այնտեղ այդ օրերին լարված իրավիճակ էր: Ասացին, որ Խոջալուում մի հայ աղջկա էին սպանել:

Երեկոյան դուրս եկանք քաղաքում զբոսնելու: Սևակը փողոցում մի երեխայի կանգնեցրեց ու հարցրեց.

- Աղջիկ ջան, կարո՞ղ ես Ղարաբաղի բարբառով ինչ-որ բան արտասանել:

Երեխան սկսեց «Անբան Հուռին» պատմել: Սևակը ոգևորվեց: Գրպանում ընդամենը 8 ռուբլի կար: Մտավ խանութ, ամբողջ գումարով «Տրյուֆել» կոնֆետ գնեց ու տվեց երեխային:

Հետո մենք մնացինք հյուրանոցում, իսկ Սևակը գիշերելու գնաց Բագրատ Ուլուբաբյանի մոտ:

Առավոտյան եկավ մեզ մոտ ու որոշեցինք, որ Ղազախով պիտի ետ վերադառնանք Հայաստան: Շամխորում մեր ավտոբուսը նորից փչացավ: Այլ ելք չկար: Ստիպված պիտի մնայինք տեղի հյուրանոցում: Բայց Սևակը թույլ չտվեց: Ասաց.

- Թուրքի հյուրանոցում չենք մնա:

Գնացինք տեղի ավտոկայանը: Այնտեղ մի հայ տղա կար, վարորդ: Նստեցինք նրա մեքենան: Ամբողջ գիշեր Սևակը խոսում, զանազան պատմություններ էր պատմում մեզ համար: Չափազանց հոգատար էր: Թեև ինքն էր վատառողջ, բայց իր վերարկուն գցեց քնած աղջիկների վրա:

Հաջորդ օրը Իջևանով գնացինք Երևան: Ապրիլի 23-ի երեկոյան տեղ հասանք: Հաջորդ օր Եղեռնի զոհերի հիշատակի օրն էր: Կասյան փողոցի իր տան բակում մեզ հրաժեշտ տվեց՝ պայմանավորվելով հաջորդ օրը հանդիպել: Ասեմ, որ մեր ուղևորության ընթացքում նա երեք բանաստեղծություն էր գրել, որոնցից երկուսը՝ «Հեյ-հեյ»-ը և «Սատանի կամուրջ»-ը մեր կուրսին էր նվիրված: Թե ի՞նչ եղան դրանք, ինչու՞ չտպագրվեցին` չգիտեմ…»:

Սա էր Մելանիա Հովակիմյանի պատմությունը Սևակի հետ Ղարաբաղ կատարած ուղևորության մասին: Վստահաբար կարող ենք պնդել, որ հետագայում նորանոր դրվագներ կգան հարստացնելու և ամբողջացնելու ոչ միայն մեծ բանաստեղծի կյանքի ժամանակագրությունը, այլև լրացնելու Արցախ աշխարհի հանդեպ նրա առանձնահատուկ սիրո և նվիրվածության էջերը: Եվ գուցե նաև մի օր գտնվեն այն չափածո տողերը, որոնք գրվեցին Սևակի ձեռամբ այն հեռավոր օրերին:

ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

http://hovikcharkhchyan.wordpress.com/2011/05/26/պարույր-սեվակը-եվ-ղարաբաղը/