Իսկ ով հասկանում էր, միայնակ էր

Իմ հոդվածը («Աստծու սիրուն, պետք չէ» http://surhandak.blogspot.com/2012/05/blog-post.html) թեր եւ դեմ արձագանքներ ունեցավ։ Ուզում եմ դիմել նրանց, ովքեր «մեղք» են համարում մայիսյան տոնի օրը նման բան գրելը։ Զգացմունքները հարգելի են, բայց ժողովուրդներն իրենց խնդիրները կարգավորում են սառը հաշվարկով։ Դաս է ոչ միայն հաղթանակը։ Պարտությունն էլ մերն է, չարժե հրաժարվել։ Գուցե, ընդհակառակը, ավելի կարեւոր է պարտության դասը։ Քանի որ երբ այն չենք սերտում, հնարավոր ենք դարձնում, որ կրկնվի։ Իսկ պարտության սերտած դասը բացառում է դրա կրկնությունը։

Ահա. «Դրոն... կազմել էր մի ծրագիր, որով առաջարկում էր կարճեցնել ռազմաճակատը. գրավված վայրերից ժողովուրդը եւ պաշարի մի մասը, որ հնարավոր է, տեղափոխել Կովկաս, մնացած պաշարը ոչնչացնել եւ զորքերը հետ քաշել ու գրավել մոտավորապես Զեւին-Կարադերբենտ-Գլըչ Գյադուկ-Թափառիզ գիծը, ծահրահեղ դեպքում եւ Մակուն՝ Ալաշկերտի երկաթուղին պահելու նպատակով։ Դրոն համոզված էր, որ դրանով առաջը կառնվի ճակատի զորամասերի քայքայման եւ օր ավուր աճող դասալքության, իսկ մյուս կողմից կուժեղացվի Կարսը։ Բացի այդ նա առաջարկում էր կազմել մի բրիգադ Դիլիջանի ուղղությամբ, որպեսզի ապագայում, երբ ճակատի գործերը անհաջող գնան, կարելի լինի շարժվել Գանձակի եւ Ղարաբաղի ուղղությամբ եւ միանալով Բաքվին՝ ապահովել հայ ժողովրդի գեթ մարդկային գոյությունը»։
Մեջբերումը Սիմոն Վրացյանի «Հայաստանի Հանրապետություն» գրքից է։

Թիֆլիսում նստած՝ Հայոց Ազգային խորհրդի «հայրերը», մինչդեռ, գտել էին, որ «Էրզրումի հանձնումը ծանր բարոյական հարված կլինի հայ ժողովրդին»։ 11 000 զինվորով կարծում էին 250 կմ. ձգվող հայ-թուրքական ճակատը հնարավոր է պահել։ Իսկ Դրոն առաջարկում էր Բաթումի, Արդահանի, Ախալցխայի հոգսը թողնել Անդրկովկասյան կառավարությանը, հայկական զորախմբերը կենտրոնացնել Կարսի ամրացված շրջանում, որտեղ հնարավոր էր թուրքերին լուրջ դիմադրություն ցույց տալ։ Նա, ինչպես տեսնում ենք, առաջարկել էր ողջ հայ բնակչությունը էվակուացնել Կովկաս։ Սա շատ կարեւոր է։ Քանի որ զորքն ստիպված էր կռվել թուրքական կանոնավոր բանակի դեմ եւ խաղաղ հայ բնակչությանը պաշտպանել քրդական հրոսակախմբերի հարձակումներից։

Պատերազմն ունի իր տրամաբանությունը. զորքը եւ խաղաղ բնակչությունը չպետք է անմիջական շփման մեջ լինեն։ Դրոն կանխազգացել էր իրավիճակի ողջ ահավորությունը՝ երբ բանակն ստիպված կլինի ոչ թե կռվել, այլ ընդամենը պահնորդել, որպեսզի խաղաղ բնակչությունը չբնաջնջվի։ Քաղաքագետի նրա միտքը նույնիսկ «պահեստային» տարբերակ էր ծրագրել՝ Դիլիջանի ուղղությամբ ստեղծել հատուկ բրիգադ, իրադարձությունների վատ զարգացման դեպքում դուրս գալ Գանձակ եւ Ղարաբաղ, միանալ Բաքվի հայկական ուժերի հետ, Արեւելյան Անդրկովկասում հաստատել հայկական ռազմաքաղաքական ներկայություն։

Ազգային խորհրդի պարոն ինտելիգենտներն ու ցարական բանակի հայազգի գեներալները, որ պատերազմ էին մղել միայն գլխավոր շտաբում քարտեզագրվածի համաձայն, մերժեցին Դրոյի ծրագիրը։

Իհարկե, չկար երաշխիք, որ այդ դեպքում կհաջողվի պահել 1914 թ. ռուս-թուրքական սահմանը։ Բայց աղետ հաստատ չէր լինի։ Եւ թուրքերից ճանաչված Հայաստանի Հանրապետությունը 11 000 քկմ. տարածք չէր ունենա։ Մանավանդ եթե Դրոյի ասած Դիլիջանի ուղղության բրիգադը թուրքերից առաջ մտներ Գանձակ եւ Ղարաբաղ։

Օրվա քաղաքագետն ասում է, «եթե հայերը Թուրքիայի դեմ ութ ամիս չկռվեին, հայտնի չէ, թե ինչ ընթացք կունենար պատմությունը»։ Իսկ արժե՞ր Թուրքիայի դեմ կռվել, եթե մենք սեփական տարածք էինք կորցնում, իսկ օտարները՝ շահում։ Կարի՞ք կար Բաքուն պաշտպանել հանուն մի իշխանության, որը նույն Թուրքիայի հետ համաձայնության եկած՝ հայերիս մեն-մենակ էր թողել Կովկասյան ճակատում։

Դրոյի չիրագործված ծրագիրը հայկական ռոմանտիզմի այլընտրանքն էր։ Ռոմանտիզմը քաղաքականության մեջ կործանարար է։ Իսկ թուրքերն Ալեքսանդրապոլը գրավեցին, ընդ որում՝ երկու անգամ՝ 1918 եւ 1920 թ., որպեսզի ունենան Կարսը։ Եթե 1918-ին Դիլիջանի բրիգադը գրավեր Գանձակը եւ Ղարաբաղը, նախկին Ելիզավետպոլի լեռնային ողջ հատվածը՝ իր հոծ հայկական բնակչությամբ, կմտներ Հայաստանի Հանրապետության կազմի մեջ։ Պատերազմի եւ քաղաքական «համաձայնությունների» տրամաբանությունը դա է։

ԳՐԻԳՈՐ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
Մոսկվա