Աստծու սիրուն, պետք չէ

«Մայիսյան հերոսամարտերի խորհուրդը նախեւառաջ 1918-ի դժվար հաղթանակների կենդանի հիշողությունը նոր սերունդներին փոխանցելու պատգամ է: Քանզի այն, ինչ 94 տարի առաջ ձեռնարկեցին Հայաստանի Հանրապետության հիմնադիր հայրերը, մեր հետագա բոլոր հաղթանակների հիմքն է»,- գրել է «Հայոց աշխարհ»-ը:

Մայիսի 25-ին Միացյալ Նահանգների նախագահը ողջույնի ուղերձ է հղել Իլհամ Ալիեւին՝ Ադրբեջանի անկախության 94-րդ տարելիցի կապակցությամբ: Հայաստանում Օբամայի եւ այլոց ուղերձը կստացվի մի փոքր ուշ. Հայաստանի Հանրապետության «հիմնադիր հայրերը» մինչեւ վերջ դեմ էին Անդրկովկասը Ռուսաստանից անջատելուն: Եւ մայիսյան հերոսամարտերը ոչ մի կապ չունեն Թիֆլիսում նստած՝ Հայոց ազգային խորհրդի հետ: Նրանք ոչինչ էլ չեն ձեռնարկել:

Այժմ՝ հերոսամարտերի մասին:
Ռուսաստանը Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով Թուրքիային էր զիջել բոլոր տարածքները, որ նվաճել էր 1878-ին: 1918թ. ձմռանը թուրքական զորքն առաջ էր շարժվում՝ զբաղեցնելու դրանք: Եւ արդարացի չէ, երբ հայ «քաջազուն» պատմաբանները դա ներկայացնում են իբրեւ «թուրքական ներխուժում»: Ի՞նչ ներխուժում, եթե Ռուսաստանը կամովին զիջել էր Կարսը, Արդահանը եւ Բաթումը, թուրքերն էլ գալիս էին վերատիրանալու:

Իսկ նրանց դեմ կանգնած էր «հայկական բանակը»: Միայնակ, քանի որ կովկասյան թաթարները Թուրքիայի դեմ նույնիսկ մեկ կրակոց չէին արձակի, իսկ վրացիները, կարծես, հաշտվել էին Բաթումը կորցնելու հեռանկարի հետ կամ կարծում էին, որ օկուպացիան կլինի ժամանակավոր: Միայն հայկական ջոկատներն էին, որ Էրզրումից սկսած դիմադրում էին թուրքական բանակի առաջխաղացմանը: Իսկ դիմադրել նշանակում է պատերազմի մեջ մտնել հակառակորդի հետ: Իսկ այդ պահից սկսած գործում է պատերազմի դաժան օրենքը՝ հակառակորդին փորձում են ծնկի բերել, պարտադրել:

Ի՞նչ էր անելու Հայոց ազգային խորհուրդը: Մի բան՝ հրահանգելու էր, որպեսզի հայկական զինված ուժերը թուրքական բանակի հետ մարտի չբռվեն: Այսինքն, կանոնավոր-կազմակերպված ռազմերթով ետ քաշվեն մինչեւ Ախուրյան՝ իրենց առջեւից տարհանելով ողջ մնացած հայ բնակչությունը: Դրա համար կային բոլոր հնարավորությունները. գործում էր Էրզրում-Կարս-Ալեքսանդրապոլ-Թիֆլիս երկաթուղին, ազատ էին խճուղային ճանապարհները, իսկ Վանի շրջանից էվակուացիան կարելի էր կազմակերպել Պարսկաստանի տարածքով՝ դեպի Նախիջեւան:

Հայոց ազգային խորհուրդը, սակայն, բոլոր հնարավոր տարբերակներից ընտրեց «մահ կամ ազատություն»-ը: Եւ իրոք մահվան տառապանքների դատապարտեց արեւմտահայության մնացորդին: Իսկ թուրքերն օգտագործեցին առիթը, դիմադրող հայկական ջոկատներին հետապնդեցին մինչեւ Երեւանի մատույցներ: Սարդարապատը Երեւանի մատույցն է: Ընդ որում, Սարդարապատից եւ Բաշ Ապարանից հետո թուրքական զորքերը ետ չշպրտվեցին գոնե Ախուրյանից արեւմուտք: Թուրքական օկուպացիան ներառնում էր անգամ Էջմիածինը:
Թուրքերը լուծեցին իրենց հիմնական խնդիրը: Մայիսի 24-ին Նուրի փաշան արդեն Գանձակում էր: Թուրքիան կովկասահայության բնաջնջման նպատակ, ըստ ամենայնի, չուներ: Նպատակը Կովկասում հայկական գործոնը նվազագույնի հասցնելն էր: Ռազմաքաղաքական այդ հարցը «կարգավորելուց» հետո Թուրքիան ճանաչեց Արարատյան հանրապետության անկախությունը: Իհարկե՝ ստորացուցիչ պայմաններով, բայց կարող էր եւ չճանաչել: Սիմոն Վրացյանը «Հայաստանի հանրապետություն» գրքում վկայում է, որ թուրքական հրետանին կանգնած էր «Երեւանից 7 վերստ հեռավորության վրա»:

«Հետագա հաղթանակների» մասին: 1918-20 թվականներին, ցավոք, մենք որեւէ հաղթանակ չենք ունեցել: Այն, որ Թուրքիան պարտվել, զորքերը դուրս է բերել Անդրկովկասից, եւ հայկական «միլիացիան» մտել է Կարս, մեր հաղթանակը չէ: Հաղթանակ կլիներ, եթե Հայաստանի Հանրապետության զորքը 1920-ի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին Կարսը պաշտպաներ: Գոնե՝ Ալեքսանդրապոլը: Հաղթանակ կլիներ, եթե Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերի զրահագնացքը Նախիջեւանից չնահանջեր մինչեւ Ղամարլու, որ այսօրվա Արտաշատն է:

Հարկ էր հասկանալ, որ Մուստաֆա Քեմալի «հակաիմպերիալիստական» պատերազմն ըստ էության միայն Հայաստանի դեմ է: Ու եթե կար պայմանավորվելու հնարավորություն, պետք էր պայմանավորվել նրա հետ: Կամ՝ Ռուսաստանի: Ադրբեջանի խորհրդայնացումից հետո հուսալ, որ Անդրկովկասում Սեւրի պայմանագիրը գրոշի արժեք կունենա... Դրա համար, իրոք, պետք էր Փարիզում երկու առանձին պատվիրակությամբ «պաշտպանել» հայ ժողովրդի արդար դատը:

Ղարաբաղյան պատերազմը Սարդարապատ եւ Ավարայր են անվանում նրանք, որ ուզում են Գարեգին Հովսեփյան եւ Եղիշե կոչվել: Մովսես Սիլիկյան կամ Վարդան Մամիկոնյան: Մտնեն սրբերի դասը եւ դրանով իսկ արժեզրկեն ամեն ինչ: Քանի որ մի ժողովրդի հերոսացումը երբ վերագրվում է ընտրյալների, իրականությունը դառնում է ֆարս: Ինչպես արել են հայ կրոնավոր պատմիչները, նրանց հետեւելով՝ գրողները: Եւ ստացվել է Մուրացանի «Գեւորգ Մարզպետունի»-ի նման մի անհեթեթություն, երբ «մի ծաղկով գարուն է գալիս»: Երբ երկրի թագավորը «թուլամորթ» է, սպարապետը՝ «առյուծասիրտ»: Երբ մի ողջ դարաշրջան ներկայացվում է այնպես, որ եթե Աշոտ Երկաթը հավատարիմ մնար ամուսնական ուխտին, ապա... Ապա ի՞նչ, հայերը կործանելո՞ւ էին Խալիֆաթը, ողջ Կովկասն առնելու էին սրի տա՞կ:

Չե՞ք տեսնում համառ միտումը՝ ղարաբաղյան պատերազմի հաջողությունից ջնջել-քերել պետական գործոնի դերը, այն վերագրել «մի խումբ նվիրյալների»: Չե՞ք տեսնում, որ քաղաքական մի հոսանք անվերջ պարազիտանում է Սարդարապատի եւ Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսայի վրա, ինչպես որ պարազիտանում են Ղարաբաղի վրա: Ոչ թե պետք է փոխանցել առասպելը, քանի որ դա «մերօրյա վարդանների», «եղիշեների» նոր առասպել է ծնում, այլ հրամայաբար անհրաժեշտ է վերանայել բոլոր առասպելները՝ Ավարայրից սկսած: Հակառակ դեպքում մեզ սպասում են միայն «բարոյական հաղթանակներ» կամ ընդմիշտ դատապարտված ենք Արա Պապյանին հավատալու, որ ասում է. «Վիլսոնի իրավարար վճիռը շարունակում է մնալ ուժի մեջ»: Իսկ Բարաք Օբաման ողջույնի ուղերձ առաջինը հղում է Իլհամ Ալիեւին:


ԳՐԻԳՈՐ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
Մոսկվա