Գոնե մեկ բառ

Պատմվածք, որ գրելու էր գրչեղբայրս:

ԴԵՊՔԸ, որ քիչ հետո կփորձեմ վերարտադրել, պատահել է անվանի քննադատ, այն ժամանակ «Լիտերատուրնայա Գրուզիա» («Գրական Վրաստան») ամսագրի գլխավոր խմբագիր Գուրամ Ասատիանիի հետ: Կպատմեմ` ներողություն խնդրելով վրացի գրչեղբորիցս, ծունկի գալով նրա հիշատակի առջև: Չեմ կասկածում, որ նա, եթե անակնկալ մահը չլիներ, կհրապարակեր պատմությունը, որ լսեցի իր շուրթերից: Ո՞վ գիտե, գուցե այս դիպվածին, իր դեռ անտիպ օրագրերում, գրական մարմնավորում է տվել պատմվածքի գլխավոր հերոսը... իսկ եթե ո՞չ...

Սովետական գրողների տասնհինգ հոգուց բաղկացած խումբը գտնվում էր Ֆիլիպինների մայրաքաղաք Մանիլայում: Մեր շրջագայության նախավերջին օրն էր: Մենք քիչ թե շատ հասցրել էինք ծանոթանալ այս արտասովոր երկրի հրաշալիքներին: Տպավորություններով առլեցուն նստել էինք պանդոկներից մեկում և ազատություն տվել մեր լեզուներին: Եվ մեզանից ոչ մեկի մտքով էլ չէր անցնի, որ պատահականությունը մեզ համար նախապատրաստել է մի անակնկալ, որը ֆիլիպինյան մեր հիշողությունների լուսապսակն է լինելու: Այժմ էլ, երբ թբիլիսյան ընկերներս ու բարեկամներս շարունակում են տնտղել իմ ֆիլիպինյան հուշերը. «Հը՞, Գուրամ, ի՞նչ տեսար Ֆիլիպիններում», ժամանակի հեռվից աղոտ պատկերանում է հազարավոր կղզիների երկիրը` կոկոսի, բանանի և անանասի անզուգական ցանքատարածություններով, հարմարավետ լողափերով ու բանաստեղծական պանդոկներով, բայց այդ ամենից առաջ իմ դեմ հառնում է նա, ում հետ հանդիպումը տոն է յուրաքանչյուրի համար:

Եվ այսպես, Մանիլայի պանդոկներից մեկում տաք-տաք զրուցում էինք, երբ մեզ մոտեցան երկու գեղիրան ֆիլիպինուհիներ և սեղանը ողողեցին շոտլանդական վիսկիով ու զանազան խորտիկներով: Մեր թարգմանիչը բացակայում էր, և մենք չկարողացանք մատուցողուհիների հետ բացատրվել: Մտածում էինք, թե թյուրիմացություն է. չէ՞ որ մենք ոչինչ չէինք պատվիրել: Թարգմանչի վերադառնալուն պես ուղարկեցինք բացատրվելու: Վերադարձավ և զարմացած հայտնեց, որ մի սպիտակահեր ծերունի ցանկություն է հայտնել հյուրասիրել սովետական խմբին: Քիչ անց անձամբ կմոտենա: Փորձեցինք գուշակել, թե ով է նա, բայց ընդհանուր եզրակացության չեկանք: Մեկն առաջարկեց մինչև նրա մոտենալը չօգտվել սեղանից: Սիրտս վկայում էր, որ հանդիպելու եմ հարազատ մարդու, հավանաբար հայրենակիցներիցս մեկին: Փոքր ժողովուրդների մարդիկ միմյանց գտնում են, որտեղ էլ լինեն: Այնքան վստահ էի ենթադրություններիս մեջ, որ արդեն մտածում էի ծերունի հայրենակցիս մասին` ո՞վ է, ի՞նչ է փնտրում այս կղզիների լաբիրինթոսում... Տեսնես հարազատներ ունի՞ Վրաստանում: Երևակայությունս արդեն հեռուներն էր չափչփում, երբ հայտնվեց նա: Խումբը հմայված ոտքի կանգնեց: Մեր դեմ էր մի փառահեղ ծերունի` նրբակիրթ, ոտքից գլուխ ճերմակ հագուստով, ճերմակած ու թավ բեղերով, անկաշկանդ ու հմայիչ շարժուձևով` ձախ ձեռքը գրպանում: Չափազանցություն չի լինի, եթե ասեմ, որ իմ կյանքում նման ազնվատեսք ծերունիների հազվադեպ եմ տեսել, այն էլ` մեր գյուղերում: Այդ մարդիկ գյուղի, ցեղի, ազգի նահապետ են հիշեցնում: Այդպիսին է Այվազովսկին պատկերել Նոյ նահապետին: Նման վսեմաշուք մարդկանց առջև ուզում ես խոնարհվել, համբուրել ձեռքերը և շնորհակալ լինել, որ նրանք կան և զարդարում են երկիրը: Նա հայացքով ընդգրկեց բոլորիս ու հարցրեց.
— Անգլերեն խոսո՞ւմ եք:

Մինչ ֆիլիպինցի մեր թարգմանիչը կմոտենար նրան, խումբը բզզաց մեղվի փեթակի պես. «Սարոյանն է, Վիլյամ Սարոյանը»: Եվ այդ անունը մեզանից յուրաքանչյուրի հոգում մի տաք ալիք ծնեց: Նա մեզ նստելու նշան արեց, ինքն էլ նստեց, վերցրեց վիսկիի բաժակը: Թարգմանիչը ռուսերենի վերածեց նրա խոսքերը:

— Հարգելինե'րս, սիրով իմացա, որ Սովետական երկրից եք և իմ գրչակիցները: Անչափ ուրախ եմ ձեզ հետ այդ րոպեները բաժանելու համար: Սովետական մարդկանցից իմ ժողովրդի կարոտն եմ առնում: Ուրախ եմ, որ դուք կաք, կա Սովետական Միությունը, և որ իմ հայ ժողովուրդն էլ այդ Միության մեջ է:
Նա խոսում էր հուզված ու պրպտուն հայացքով ինչ-որ բան փնտրում: Մի պահ հայացքը քարացավ, աչքերը շողարձակեցին:

— Հա՞յ ես,— ինձ դիմեց հայերենով:
Անսպասելի հարցից կարկամեցի և բացասաբար շարժեցի գլուխս: Նա շրջվեց թարգմանչի կողմը:
— Ձեր մեջ հայեր չկա՞ն:
— Ցավոք, ոչ,— պատասխանեց խմբի ղեկավարը:

Խոսակցությունը շարունակվեց տարբեր թեմաների շուրջ: Հիմնականում Սարոյանն էր հարցնում: Հետաքրքրվում էր իրեն ծանոթ սովետական գրողներով: Մերոնցից մեկն առաջարկեց հանպատրաստից հարցազրույց անցկացնել նրա հետ: Բայց պահն այնքան առինքնող էր, որ պաշտոնական յուրաքանչյուր քայլ կարող էր փչացնել ընդհանուր ոգևորությունը: Ես դիտում էի նրան ու մտածում. «Ճակատագիրն ինչ խաղ ասես, որ չի անում: Ահա մի հայ, որն ուղնուծուծով իր ժողովրդինն է, բայց ստիպված է դեգերել օտարության մեջ: Որքա՜ն տառապանք է տեսել, ի՜նչ փորձությունների միջով է անցել, բայց մնացել է անաղարտ, բարի, իմաստուն: Նրա մեջ կենարար ոգի է շնչում: Նա կյա'նք է, և որքա՜ն նման է իրեն ծնող ժողովրդին»:

Մինչ խորհում էի, թարգմանիչը մեզ ուղղեց Սարոյանի հերթական հարցը.
— Իսկ վրացիներ չկա՞ն ձեր մեջ:
Բոլորը ինձ նայեցին:
— Վրացի կա°:
Սարոյանը նորից փայլեց:
— Դուք հայերեն խոսո՞ւմ եք:
Երկրորդ անգամ շփոթված շարժեցի գլուխս:
— Գուցե մի արտահայտություն, գոնե մեկ բառ գիտե՞ք հայերեն:

Խումբը աղերսանքով շրջվեց իմ կողմը: Ես համրացել էի, աչքերս չռած մեկ Սարոյանին էի դիտում, մեկ թարգմանչին, ախր, ես ծնվել ու մեծացել էի Թբիլիսիի Սոլոլակի հայկական թաղամասում. ավելին` մինչև 14-15 տարեկանս հայերեն կարգին խոսում էի: Հետո տեղափոխվեցի այլ թաղամաս, հետզհետե մոռացա լեզուն, բայց առանձին արտահայտություններ որքան ասես գիտեի: Բայց կարծես բոլոր հայերեն բառերը գլխիցս թռել էին, հիպնոսված էի, ընկճված, ինձ մեղավոր էի զգում:

— Գոնե մեկ բառ,— աղերսանքով, խեղճացած ինձ է նայում Սարոյանը:
— Գոնե մեկ բառ,— պահանջում էր խումբը:
Ավելի անհարմար վիճակի մեջ ես ինձ երբեք չէի զգացել: Ես մեղավոր էի զգում Սարոյանի առաջ, իմ գրող ընկերների, իմ բազմաթիվ հայ բարեկամների առաջ, որոնք ինձ չէին ներելու այս ձախողումը:

Լռությունս ընդունվեց որպես չիմացություն: Քիչ առաջվա փառահեղ ծերունու աչքերը թախիծով լցվեցին: Նա գորովանքով ինձ նայեց: «Ոչինչ, քեզ վատ մի զգա», ասես շշնջում էր նրա հայացքը: Հայրաբար շոյեց գլուխս, հայերեն ինչ-որ բան ասաց, գլխով հրաժեշտ տվեց բոլորիս ու լուռ, դանդաղ ու հուսահատ քայլեց դեպի պանդոկի ելքը: Նրա լայն ուսերը կախ էին ընկել, մի տեսակ փոքրացել էր: Ի՞նչ էր մտածում այդ պահին մեծ մարդասեր ու աշխարհահռչակ գրողը: Նա հասավ ելքին և ուր որ է կորչելու էր տեսադաշտից` մեզ թողնելով ընդհանուր շփոթմունքի մեջ: Փոթորկող ու խռովահույզ մի ալիք պայթեց իմ մեջ` թվաց, թե ինձնից խռոված, վհատ ու անօգնական պապս է հեռանում, նախահայրս: Վեր թռա ու ձայնս որոտաց Սոլոլակիի հայերի բարբառով.
— Ո՞ւր ես գնում, տո՛...
Մնացյալը հիշում եմ մշուշոտ: Ես դիվահարի պես ցնցվելով` իրար հետևից կրկնում էի.
— Ո՞ւր ես գնում, տո՛...

Ամբողջ պանդոկը զարմացած ինձ էր նայում: Հետո երանելի թուլություն իջավ վրաս: Հենվեցի աթոռին: Երազը շարունակվում էր: Շքամուտքի կողմից դեպի ինձ էր հորդում հարազատ մի շունչ, զգացմունքի մի տարերք, թևերը լայն պարզած մի արծիվ, մի Մասիս: Մեկն ինձ գրկել, խենթացած համբուրում էր: Սարոյա՞նն էր, Նոյ նահապե՞տն էր, իսկ գուցե հայրենիքի կարո՞տն էր, որ հեղեղի պես իր մեջ էր առել ամեն ինչ` ֆիլիպինյան գունեղ գիշերը, պանդոկը, հազար ու մի լեզուներով խոսող մարդկանց...
— Գժվե՞լ են, ի՞նչ է...

Մերոնք զգացմունքի այդ ալիքին կուլ գնացին ու մոռացան իրենց ով լինելն ու որտեղ լինելը:
— Կեցցե' Սարոյանը, կեցցե' Սարոյանը...
Հետո մեզ միացավ պանդոկը.
— Viva Saroyan, viva, viva.

Հետո մենք մեզ պահեցինք երկու կովկասցիների պես: Ոնց որ պետք էր` քեֆ արեցինք: Իսկ ավելի ուշ գիշերային Մանիլան իր ջերմ գիրկն առավ անսպասելիորեն երջանկացած երկու մարդու` փողոցից փողոց, պանդոկից պանդոկ: Հայն ու վրացին իրար հասկացան իրենց հոգու լեզվով` երգով: Երգում էր Սարոյանը ու քահ-քահ ծիծաղելով հարցնում. «Հասկացա՞ր»: Հայերեն երգին պատասխանում էի վրացական երգով` Սարոյանն աչքերն էր սրբում: Իրար էին հանդիպել Բիթլիսն ու Թբիլիսին...

Հեռավոր այն գիշերն անցավ ակնթարթի նման: Մանիլան սկսում էր արթնանալ: Փաթաթվեցինք իրար, ու ես արդեն քանիերորդ անգամ նրա համար երգեցի «Չեմո պատարա գոգոնան»:

Հյուրանոցի հերթապահը, ինձ ներս թողնելու համար Սարոյանից ստանալով մի քանի պեսո, այդպես էլ չհասկացավ, թե ո՞վ է ինձ հրաժեշտ տվողը, նա չհասկացավ նաև, թե ինչո՞ւ էր դեմքիս ժպիտ, աչքերիս` թախծախառն արցունք, և ընդհանրապես այդ գիշեր շատերը շատ բան չհասկացան:

Իսկ մի քանի օր անց Թբիլիսիում իմ ֆիլիպինյան հուշերն արդեն անգիր արած ընկերներս բարի լույսի փոխարեն ինձ ասում էին. «Գոնե մեկ բառ, Գուրամ». և ես հիշում էի աշխարհում թերևս ամենատխուր աչքերն ունեցող հային, որի սիրտը լեռներում է...

Վանուշ Շերմազանյան

«Սովետական Հայաստան» ամսագիր, 1986